“حمل المتطوعون الذين قاتلوا في إسبانيا ذكرياتِ الحرب كجرح عميق في قلوبهم. ففي إسبانيا تعلّم الإنسان أنه قد يُهزم على الرغم من كونه على حقّ، وأن الاستبداد يمكن أن يُخضع الحَمِيّة، وأنّ الشجاعة لا تكافَأ أحيانًا”.
ألبير كامو
كانت الأغنية التي أصدرتها فرقة الروك الويلزية البديلة (Manic Street Preachers MSP) عام 1998، وهي تحمل اسم İf you tolerate this, your children will be next (إذا عفوتَ عن هذا، فسيكون أطفالك هم التالين)، مستوحاةً من الحرب الأهلية الإسبانية، وكان عنوان الأغنية التي تصف مثالية الشباب الويلزيين[1] الذين غادروا بلادهم للانضمام إلى الألوية الأممية (Brigadas internacionales) إلى جانب الجمهوريين، ضد الانقلابي القومي فرانثيسكو فرانكو، مقتبسًا من عبارةٍ كانت على الملصقات الجمهورية حينذاك. حيث كُتب أسفل الملصق الذي رُسم عليه صورة طفلٍ ميت تحت طائرات القوميين الحربية: “إذا عفوتَ عن هذا، فسيكون أطفالك هم التالين”.
وهذا ما حصل فعلًا، فما إنْ انتهت الحرب الأهلية التي أسفرت بين عامي 1936 و1939 عن مقتل 500 ألف شخص، وفق بعض التقديرات أو مليون شخص وفق تقديرات أخرى، بانتصار فرانكو، حتى اندلعت الحرب العالمية الثانية التي حصدت أرواح الملايين، منهم أطفال، بسبب عدم إيقاف فرانكو وبينيتو موسوليني وأدولف هيتلر.
أما عن جملة If I can shoot rabbits/then I can shoot fascists (ما دمت أستطيع أن أطلق النار على الأرانب، يمكنني إطلاق النار على الفاشيين) المذكورة في الأغنية، فكانت من أقوال مراهق ويلزي، كان يفسّر لأخيه سبب مغادرته ويلز، وانضمامه إلى الألوية الأممية ضد فرانكو. في الثلاثينيات من القرن الماضي، تحوّل دعاة السلام المناهضين للحرب إلى ناشطين ومتشددين ضد الفاشية، وذلك عندما أدركوا أنه لا يوجد ما يقومون به سوى النظر إلى جثث الأطفال الذين لقوا حتفهم. فأصبح من المنطقي أن تقتُل حتى لا تُقتَل. تمامًا كما تحوّل الشباب من مجرد ناشطين في بداية الثورة السورية إلى “جهاديين” اليوم، بحسب تعبير وسائل الإعلام الدولية.
بطبيعة الحال، إنّ أسرع أشكال التطرف يمكن أن يكون في عصر الإنترنت ووسائل التواصل الاجتماعي. والشعور بضرورة القيام بشيء، عند النظر باستمرار بوساطة شاشتك الصغيرة إلى صور الأطفال والرضّع ممزّقين ومتفحّمين الذين لو سُمح لهم بالعيش لكان لهم حياة وكبروا وتزوجوا وأصبح لديهم أحفاد، هو سببٌ كاف للتطرف، من دون الحاجة إلى العوامل الأخرى.
ألم يكن للصور الفظيعة التي تدفّقت إلى وسائل التواصل، طوال عشر سنوات من الحرب الأهلية سورية، تأثيرٌ أكثر من ملصقة في الحرب الأهلية الإسبانية عام 1936، بمئات آلاف المرات؟ أكان هنالك بدائل، أمام المقهورين الذين يشعرون بأن عليهم القيام بشيء عند رؤية جثث الأطفال تحت أنقاض المباني التي تعرضت للقصف، تحُول دون تطرفهم؟
بينما كان فرانكو يتلقى الدعم بالمعدات والجنود والغطاء الجوي من النظام الفاشي الإيطالي، ومن ألمانيا النازية، كان الاتحاد السوفيتي والمكسيك يدعمون الجمهوريين. أما بريطانيا وفرنسا والولايات المتحدة، فقد اكتفت بالاعتراف بالحكومة الجمهورية، وأخذت تراقب ما يحدث. وعلى الرغم من تطبيق الولايات المتحدة سياسة الحظر، كانت الشركات الأميركية، مثل فورد وجنرال موتورز وتيكسكو، تلبّي احتياجات فرانكو من آليات وشاحنات ونفط. وقد صرّح الرئيس الأميركي فرانكلين روزفلت، بعد نهاية الحرب العالمية الثانية، بالقول: “كانت السياسات التي اتبعناها في إسبانيا من أكبر الأخطاء”؛ إذ كانت الحرب الأهلية الإسبانية -كما قال السفير الأميركي في إسبانيا كلود باورز- بمنزلة تمرين للحرب العالمية الثانية.
بسبب المناخ السياسي الدولي في تلك الفترة، كان للحرب في إسبانيا العديد من الجوانب المختلفة، كما هو الحال في سورية. حيث وُصفت بتعريفات مثل: النضال ضد الدكتاتورية، والحرب من أجل الديمقراطية، وثورة ضد ثورة، والنضال ضد الفاشية والشيوعية والصراع الطبقي، وحرب دينية. بينما كان المحافظون والملكيون وبعض المجموعات التابعة للفلانخي الفاشية يدعمون فرانكو، جاء عشرات الآلاف من جميع أنحاء العالم للانضمام إلى الألوية الأممية في إسبانيا، على الرغم من سياسة عدم التدخل التي اتخذتها حكوماتهم.
وبالطريقة ذاتها، أثّرت وحشية النظام الطائفية والمجازر المروعة التي ارتُكبت، بدعم من إيران وحزب الله ولاحقًا روسيا، في مشاعر العديد من المسلمين في أنحاء العالم. كانت “متلازمة البطولة” هي حالة بين التطرّف نتيجة الشعور بالمسؤولية، في ظل صمت الأمم المتحدة والدول الكبرى والمنظمات الدولية حيال ما يجري من فظائع أو إسهام بعضها في ارتكابها أحيانًا، وبين السكوت والشعور بالمسؤولية. لكن من المؤسف أن عددًا كبيرًا من آلاف الشبّان الذين جاؤوا إلى سورية، للقتال ضد نظام الأسد المجرم، وقعوا في فخ المنظمات الإرهابية، مثل تنظيم (داعش)، بسبب طبيعة الحرب متعددة الطبقات، حتى أصبحوا دمى بيد تلك المنظمات. بينما تحوّل نضال الشعب السوري من أجل الديمقراطية والحرية والعدالة، إلى حرب أهلية طائفية، نتيجة مصالح القوى الإقليمية والعالمية، وأصبح نظام الأسد “أهون الشرين” بنظر العالم، وذلك بفضل دعايته البارعة وبروز جماعات دينية متطرفة. وقد نتج عن ذلك مئات الآلاف من الضحايا، والملايين من المُهجّرين، وكان عدد هؤلاء أكثر من نصف السكان.
كان جورج أورويل، مؤلف كتاب “1984” و”مزرعة الحيوان”، وهو من أبرز المفكرين، من بين أولئك الذين لم يتمكنوا من البقاء غير مبالين بالحرب الأهلية الإسبانية. حيث ذهب إلى إسبانيا، وانضم إلى المتطوعين الذين يقاتلون ضد فرانكو، ثم وصف ما رآه وعاشه، في كتاب Homage to catalonia “تحية إلى كتالونيا”. أورويل، الذي أُصيب في حلقه نتيجة طلقة قناص ونجى من الموت بأعجوبة، تأثر بشدة من خيانة الثورة الإسبانية.
لم يكن هذان الكتابان المشهوران (اللذان طالما اقتبس منهما مَنْ يسمّون أنفسهم في تركيا بـ “المفكرين” الداعمين للأسد، بغية انتقاد سياسات أردوغان) ينتقدان فرانكو وهتلر وستالين، وأمثالهم (الأسد والمالكي وبوتين) فقط، بل كانا يحملان آثار ما حدث في إسبانيا، ومآسي الثورة والغباء واللامبالاة والأجندات الخفية التي تُفضي إلى الاستبداد.
وكذلك أصدرت الفرقة البريطانية للروك بانك The Clash، في عام 1979 أغنية Spanish Bombs (القنابل الإسبانية) ضمن ألبوم London calling (لندن تنادي)، حيث كانت الأغنية موجهة إلى وحشية نظام فرانكو، وأبطال الحرب الأهلية من الجمهوريين. لوحة الرسام بيكاسو الشهير (غرنيكا) أيضًا، صوّرت مدينة غرنيكا الباسكية التي تعرضت للقصف والتدمير، تمامًا مثل حمص، وذلك بمساعدة القوات النازية الألمانية والفاشية الإيطالية التي جاءت إلى إسبانيا لدعم نظام فرانكو.
كم تشبه أوروبا التي كانت موضوعًا لآلاف الرثاءات الفكرية والأعمال الفنية، بعد الحرب، الشرقَ الأوسط!! وكم تشبه الحرب الأهلية السورية التي لم تعد تنتهي منذ سنوات، الحرب الأهلية الإسبانية، بكل نواحيها الداخلية والخارجية، وكأنها نسخة مطولة عن الحرب الإسبانية.
لا شك في أن المثقفين سينتجون أفلامهم وأغانيهم وكتبهم وسيرسمون لوحاتهم، بعد سنوات، لتخليد ذكرى الحرب السورية، لكن الذين فقدوا أرواحهم في حماة وحمص ودرعا وحلب لن يستعيدوها. وعندما سيخرج أحدهم ليقول: سياستنا في الحرب الأهلية السورية كانت خاطئة، كما قال روزفلت، حينها ستتحول مأساة الملايين إلى وصمات عار في الذاكرة. ومع ذلك، فإن ما يميّز المعارضة السورية، من المقاومة الإسبانية، هو نظام الأسد، حيث إنه لن يستعيد مكانته أبدًا. وعلى الرغم من أن التضحيات كانت كبيرة، سيتخلّص أطفال سورية من أصفادهم بفضل النضال، حتى وإن كانت سورية بلدًا يمكن أن يُهزم الإنسان فيه، وهو على حقّ، ويمكن للاستبداد أن يُخضِع الحميّة، والشجاعة فيها لا تكافَأ”.
لم يبقَ لدى معظمنا الحبر لكثرة ما كتبناه عن سورية. في مكان بين الدعاء والتشدد، وبينما أكتب هذه السطور مع اقتراب الفجر وأنا أنظر إلى صور سورية في العشر سنوات الأخيرة، أغني بصوت هامس: “ما دمتُ أستطيع أن أطلق النار على الأرانب، يمكنني إطلاق النار على الأسد”.
حقًا! ما الذي يعوق ذهابنا -نحن الديمقراطيين والأحرار وناشطي حقوق الإنسان- إلى هناك، خاصة أن سورية فيها حقائق تزيد عن الحقائق التي جعلت جورج أورويل يذهب إلى إسبانيا.
[1] الغالِيّون أو الويلزيون (بالويلزيَّة: Cymry) هم أمة ومجموعة عرقية كلتيّة أصليَّة في ويلز، أو ترتبط بـ (ويلز)، من خلال الثقافة والتاريخ واللغة الويلزية. ويلز هي بلد جزء من المملكة المتحدة، وغالبية الأشخاص الذين يعيشون في ويلز هم مواطنون بريطانيون.
ترجمة فارس جاسم
Guernica’dan Humus’a, İspanya’dan Suriye’ye…
“İspanya’da savaşan gönüllüler, bu savaşın anılarını yüreklerinde kötü bir yara gibi taşımışlardır. Çünkü insan, haklı olduğu halde yenilebileceğini, zorbalığın gayrete boyun eğdireceğini, kimi zaman cesaretin müfakatının olmadığını İspanya’da öğrenmiştir.”
Albert Camus
Galli alternatif rock grubu Manic Street Preachers (MSP) 1998’de çıkardığı “If you tolerate this, your children will be next-Eğer buna müsamaha gösterirsen, sıradaki senin çocukların olacaktır” adlı single’ının sözlerini İspanya İç Savaşı’ndan ilhamla yazmıştı. Galler’den kalkıp Nasyonalist darbeci General Francisco Franco rejimine karşı savaşan Cumhuriyetçilere destek vermek için Enternasyonel Tugayları’na (Brigadas Internacionales) katılan gençlerin idealizmini anlatan şarkının adı, zamanın Cumhuriyetçi posterlerinden birinde geçen ifadeden alıntıydı. Nasyonalist savaş uçaklarının altında ölü bir çocuğun resmedildiği posterin altında, “Eğer buna müsamaha gösterirse,n sıradaki senin çocukların olacaktır,” yazıyordu.
Öyle de oldu, 1936-1939 yılları arasındaki iç savaş kimilerine göre 500.000 kimilerine göre 1 milyon insanın ölümü ve Franco’nun zaferiyle sonuçlanırken, 2. Dünya Savaşı Franco, Benito Mussolini, Adolf Hitler ve benzerleri durdurulmadığı için çıktı; ölen milyonların arasında bir o kadar da çocuk vardı.
Şarkının sözlerinde geçen “If I can shoot rabbits/then I can shoot fascists-Tavşanlara ateş edebiliyorsam/Faşistlere de edebilirim” cümlesini, Franco’ya karşı savaşmak için Enternasyonel Tugayı’na katılan bir genç, neden Galler’den kalkıp İspanya’ya savaşmaya gittiğini abisine anlatırken kurmuştu. 1930’larda savaş karşıtı pasifistler, ölen çocuklara baka baka yapacak başka bir şeyin olmadığını görünce faşizme karşı aktifleşti, radikalleşti. Ölmemek için öldürmek rasyonelleşti. Suriye Devrimi’nin başında sadece birer aktivist olan gençlerin uluslararası medyanın tabiriyle günümüzün ‘cihadist’lerine dönüşmesi gibi.
Kendi kendine radikalleşmenin en hızlı hali, zaten, çılgın sosyal medya ve mobil internet çağında yaşanabilirdi. Elinizdeki küçük ekranda durmaksızın öldürülmüş çocuklara, parçalanmış minik bedenlere, “Yaşamasına izin verilseydi onun da bir hayatı olacaktı, büyüyecekti, evlenecekti, yaşlanacaktı, torunlarını sevecekti,” dediğiniz minicik bebeklerin kömürleşmiş vücutlarına bakarak bir şey yapma ihtiyacı duymak, başka hiçbir etkene ihtiyaç duymadan, kelimenin gerçek anlamıyla “radikalleşme” sebebi olsa gerek. 1936’da İspanya İç Savaşı’nda bir posterin yaptığı etkinin yüz bin katını, Suriye İç Savaşı’nın 10 yılında sosyal medyaya dökülen vahşet görüntüleri yapmadı mı? Bombardımanlarla yıkılan binaların altından çıkarılan cansız çocuk bedenlerine bakarak kahrolan insanların radikalleşmesini, kendi kendine bir şey yapmak zorunda hissetmesini ve sonunda aşırıya kaçmasını engelleyecek ne vardı ki önlerinde alternatif olarak?
Franco, Faşist İtalya rejimi ve Nazi Almanyası’ndan cephane, asker ve hava desteği alırken, Cumhuriyetçilere Sovyetler ve Meksika destek vermişti. İngiltere, Fransa, ABD Franco’ya karşı Cumhuriyetçi hükümeti tanıdı ancak “müdahale etmeme” politikası izledi. Ancak gel gör ki, ABD’nin ambargolarına rağmen, Ford, General Motors ve Texaco gibi Amerikan şirketleri, Franco’nun araç, kamyon, petrol ve daha nice ihtiyacını karşıladı. 2. Dünya Savaşı’nın sonunda Franklin D. Roosevelt, “yürüttükleri İspanya politikasının en büyük hataları” olduğunu söyletecekti. Çünkü ABD’nin İspanya Büyükelçisi Claude Bowers’ın dediği gibi, İspanya İç Savaşı, 2. Dünya Savaşı’nın “kostümlü provası” idi.
Dönemin uluslararası siyasi iklimi nedeniyle, tıpkı Suriye’de olduğu gibi İspanya’da da savaşın pek çok farklı yönü vardı. “Diktatörlüğe karşı mücadele”, “demokrasi için savaş”, “devrim ve karşı devrim”, “faşizm ve komünizmin mücadelesi”, “sınıf çatışması” tanımlamalarının yanın da bir de “din savaşı” vardı. Dindar-muhafazakâr Carlistler ve faşist Falanjistlerin dahil de olduğu bazı gruplar Franco’yu desteklerken, ülkelerinin müdahale etmeyen tavırlarına rağmen, dünyanın farklı yerlerinden on binlerce insan “Enternasyonel Tugayları”na katılmak için İspanya’ya geldi.
Aynı şekilde, Suriye rejiminin mezhepçi vahşeti, İran’ın ve Hizbullah’ın desteğiyle yaşanan korkunç katliamlar, devamında Rusya’nın desteği, dünyada pek çok Müslümanı etkiledi. Birleşmiş Milletler’in, koca koca devletlerin, uluslararası kuruluşların sadece izlediği ve hatta bazılarının katkı sunduğu vahşete karşı sorumluluk duygusuyla radikalleşmek ya da hiçbir şey yapmayıp kendini suçlu hissetmek arasında yaşanan bunalıma girmenin yeni haliydi aslında “Kahramanlık Sendromu”… Ancak Suriye’ye katil Esad rejimine karşı savaşmaya gelen binlerce gencin önemli bir kısmı, ne acıdır ki, çok katmanlı savaşın sonucu, DAEŞ gibi terör örgütlerinin ağına düştü, oyuncağı oldu. Suriye halkının “demokrasi, özgürlük, adalet” mücadelesi, bölgesel ve küresel güçlerin çıkar oyunları sonucu, “mezhepçi” bir iç savaşa dönüşürken Esad rejimi, marifetli bir propaganda sayesinde ve ekstrem dini oluşumlar yüzünden, dünyanın gözünde “kötünün iyisi” haline geldi. Ve sonunda, gerçek sayısını bile bilmediğimiz yüz binlerce ölüm ve ülke nüfusunun yarsından fazlasını kapsayan milyonların göçü görünmez oldu.
Entelektüellerin başucu kitaplarından ‘Bin Dokuz Yüz Seksen Dört’ ve ‘Hayvan Çiftliği’nin yazarı George Orwell da İspanya İç Savaşı’na kayıtsız kalamayanlardandı. Franco’ya karşı çarpışan gönüllülere katılarak İspanya’ya giden Orwell, gördüklerini ve yaşadıklarını “Homage to Catalonia-Katalonya’ya Selam” kitabına aktarmıştı. Cephede bir keskin nişancının attığı kurşunla gırtlağından vurulan ve ölümden kıl payı kurtulan Orwell, İspanya’da devrimin ihanete uğramasından fazlasıyla etkilenmişti. Bugün Türkiye’de Esad destekçisi sözde “entelektüel”lerin Erdoğan’ın politiklarını yermek için sürekli alıntı yaptığı o meşhur iki kitap, sadece dünün Esad’ı, Maliki’si, Putin’i olan Stalin’i, Franco’yu, Hitler’i yermiyordu; aslında İspanya’da yaşananların izlerini taşıyor, bir devrimin trajedisini ve despotluğa yol veren aptallıkları, umursamazlıkları ve gizli ajandaları da taşlıyordu.
Ünlü İngiliz punk grubu The Clash’in 1979 tarihli ‘London calling-Londra çağırıyor’ adlı albümündeki ‘Spanish Bombs-İspanyol Bombaları’ adlı şarkısı da yine Franco rejiminin vahşetine, iç savaşın kahraman Cumhuriyetçilerine atfendi. İspanya’nın ünlü Kübist ressamı Pablo Picasso’nun meşhur Guernica tablosu, yine Franco rejimine destek için İspanya’ya gelen Alman Nazi ve İtalyan Faşist güçlerinin de katkısıyla, tıpkı Humus gibi bombalanan ve mahvolan Bask kenti Guernica’yı resmetmekteydi.
Savaş sonrası sanat yapıtlarına ve iş işten geçtikten sonra yakılan entelektüel ağıtlara binlerce kez konu olan o günlerin Avrupası’nın içinde olduğu dönem, bugünün Orta Doğusuna o kadar çok benzemekte ki… Bitmek bilmeyen Suriye İç Savaşı tüm iç ve dış nitelikleriyle, İspanya İç Savaşı’nın daha uzun süren bir versiyonunu o kadar çok anımsatmakta ki…
Entelektüeller yıllar sonra şarkılarını yapıp filmlerini çekip kitaplarını yazıp tablolarını çizip Suriye’yi yad edecek; ama Hama’da, Humus’ta, Deraa’da, Halep’te, Şam’da ve daha nice şehirde olduğu gibi ebediyete gidenler bir daha geri dönemeyecek. Roosevelt’in “İspanya İç Savaşı politikamız en büyük hatamızdı” dediği gibi, birileri çıkıp “Suriye İç Savaşı politikamız en büyük hatamızdı” dediğinde ise, milyonlarca insanın yaşadığı trajedi sadece birer utanç vesikası olarak hafızalarda kalacak. Ama yine de, Suriyeli muhalifleri İspanya’nın direnişçilerinden ayıran bir gerçek var ki, “Esad rejimi” bir daha asla eskisi gibi olamayacak. Suriye’de de “insan, haklı olduğu halde yenilebileceğini, zorbalığın gayrete boyun eğdireceğini, kimi zaman cesaretin müfakatının olmadığını öğrenmiş olsa da”, tüm kayıplarına rağmen ruhlarını özgürleştiren Suriyelilerin çocukları, verilen mücadele sayesinde geçmişin prangalarından kurtulmuş olacak.
Çoğumuzun kaleminde mürekkep kalmadı Suriye yazmaktan; dua etmekle radikalleşmek, öfkelenmekle ağlamak arasında bir yerde, şafak sökmek üzere iken bu satırları kaleme alırken, son 10 yılın Suriye fotoğraflarına bakarken mırıldanıyorum ben de: Şarkıda söylediği gibi, “Tavşanlara ateş edebiliyorsam, Esad’a da ateş edebilirim.”
George Orwell’ı çekip İspanya’ya götüren gerçeklerin Suriye’de fazlası var eksiği yokken bizim gibi demokratları, özgürlükçüleri, insan hakları aktivistlerini alıkoyan neydi gerçekten?